(Əvvəli: https://fedai.az/?p=57215, https://fedai.az/?p=57465)
f) Bedreddin Aksunqur Xəzər Dinari (1193-1198):
Seyfəddin Bektimurun öldürülməsindən sonra ölkədə Aksunqur Xəzər (Xezar) Dinari hakim oldu (1193-1198). O, Sökmən məmlüklərindən idi. Ahlatşah tərəfindən Curcanlı bir tacirdən 1000 dinara satın alındığı üçün ona Xəzər Dinari ləqəbi verilmişdir. Daha sonra Bektimurun qızı Ayna Xatunla evlənərək yüksək vəzifəyə yiyələnir. Hakimiyyət nəfsinə görə Bektimuru öldürdü, arvadını və oğlunu həbs etdi. O, Ərzurum məliyi Tuğrulşahla birləşib gürcü qoşunlarını məğlub edərək xeyli qənimət ələ keçirdi. Onun ölümü ilə bağlı mənbələrdə müxtəlif şayiələr var. Əbul-Fida Aksunqur 594-cü ildə (1197-1198) vəfat etdiyi halda, Sibt İbnül-Cevzi və Ebul-Fərəc onun 604-cü ildə (1207-1208) Bektimurun başqa oğlu tərəfindən öldürüldüyünü qeyd etmişlər.
g) Sücaəddin Kutluq (1198):
Aksunqurun ölümündən sonra Əhlatda idarəni Sücaəddin Qutluq adlı bir qul öz üzərinə götürdü. Bektimurun kiçik oğlu Məhəmmədi də şərikli hökmdar elan etdi. Lakin qısa müddətdən sonra Bektimurun oğlu ilə fikir ayrılığı yaranaraq onu sultanlıqdan uzaqlaşdırdı. Bunun üzərinə Bektimurun oğlu Qutluğun erməni əsilli olduğunu deyərək (Qutluğun anasının erməni olduğu deyilir) xalqı ona qarşı təhrik etdi. Üsyankar xalq Qutluğu sığındığı qalada tutaraq öldürdülər (1198). İbnul-Əsir və münəccimləri deyirlər ki, Qutluq uzaqgörən, ədalətli və yaxşı rəftarlı bir hökmdar, Bektimurun oğlu isə əxlaqsız bir şəxs idi.
h) əl-Malikü’l-Mənsur Məhəmməd (1198-1207):
Qutluğun öldürülməsindən sonra Əhlatda böyük qarışıqlıq yarandı və nəhayət, Bəktimurun oğlu Məhəmməd “əl-Melikü’l-Mansur” (1198-1207) titulu ilə təkbaşına taxta çıxdı. Onun hakimiyyəti dövründə gürcülər yenidən bir çox şəhərləri işğal etdilər. 1204-cü ildə Ərcisə gələrək şəhəri qarət edib çoxlu əsirlə geri qayıtdılar. Daha sonra Ərzurum bəyliyi sərhədlərində yerləşən Samanqalada Əhlэt və Ərzurumlu əsgərlər tərəfindən viran edildilər. Çoxlu gürcü əsgəri əsir götürüldü. Onların arasında baş komandir Kiçik Zəkəriyyə də var idi. Gürcülər 1205-ci ildə yenidən Ahlat üzərinə hücuma keçdilər. Bəktimurun oğlu Məhəmməd çox gənc olduğu üçün əsgərlər və xalq üzərində hakimiyyət qazana bilmədi. Ona görə də gürcülər ciddi müqavimətlə qarşılaşmadılar. Lakin sufilərin ətrafına toplaşan xalq və könüllülər gürcüləri məğlub etdilər.
Əl-Malikü’l-Mənsur Məhəmmədin içki və əyləncə sahəsinə qərq olması onun xalq qarşısında nüfuzunu itirməsinə səbəb oldu. Əsgərlər də ona qarşı qalxdılar. Bu inkişaflar üzərinə bir qrup Ahlatlı, II Sökmənin canişin təyin etdiyi qardaşı oğlu Nəsirəddin Artuk Arslana xəbər göndərərək, onu öz ölkələrinə dəvət etdilər. Bu zaman II Sökmənin qul dəstələrindən olan Balaban, əl-Məlikü’l-Mənsur Məhəmmədə qarşı üsyan edərək Malazgirti ələ keçirərək topladığı qüvvələrlə Əhlətə doğru yürüdü. Artuklu hökmdarı Nəsirəddin Artuk Arslan dəvətə görə heç bir müxalifət və müqavimətlə qarşılaşmadan Əhlətə hakim olacağını düşündüyü üçün silah və çəkisini götürmədən onun yanına gəlmişdi. Balaban ona xəbər göndərib dedi:
«Əhlətlilər məni sənə meylli olmaqda ittiham edirlər. Ərəblərə nifrət edirlər. Yaxşı olar ki, qayıdıb bir addım uzaqlaşasan. Şəhəri ələ keçirsəm, sənə təslim edərəm, çünki bu mümkün deyil. Mənə görə gərək Əhlətin hökmdarı olum”. dedi. Amma Artuk Arslan gedəndən sonra “Ölkənə qayıt, yoxsa gəlib səni və ətrafını viran edəcəm”. xəbəri göndərdi. Digər tərəfdən Əyyubilərin Əl-Cəzirə və Harran bölgəsinin məliki Məlik Eşref, Artuk Arslanın Əhlətə getdiyini eşidəndə dərhal Mardinə yürüş etdi və şəhərin məhsulunu götürərək Duneysirdə qaldı. Bir tərəfdən Balaban, digər tərəfdən isə Melik Eşref təhlükəsinə məruz qalan Artuk Arslan düyü üçün Dimyətə gedərkən evdə bulqurdan olmuş və Mardinə qayıtmışdı.
Nəsirəddin Artuk Əhlətdən uzaqlaşdıqdan sonra Balaban şəhəri daha şiddətlə mühasirəyə almağa başladı. Bəgtimurun oğlu Məhəmməd əsgərləri və camaatı toplayıb Balabana hücum etdi. Balaban öz hakimiyyəti altındakı qalalara çəkilməli oldu. Daha sonra Malazgirtdən, Ərcişdən və başqa qalalardan əsgər toplayıb yenidən Əhlət üzərinə yürüş etdi. Dövlət ağsaqqallarına xəbər göndərir, onları öz tərəfinə çəkməyə çalışırdı. Onlara çoxlu vədlər verdi. Əmirlər Balabanın təklifini qəbul etdilər, çünki onlar Bəgtimurun oğlunun ölkəni idarə etmək iqtidarında olmadığını, içkiyə, əylənməyə həvəsli olduğunu bilirdilər. Bununla belə, Balabandan vədinə əməl edəcəyinə and içməyi xahiş ediblər. Sonra Bəgtimurun oğlunu və Əhləti ona verdilər. Balaban şəhərdə hökmranlıq etdi və Bəgtimurun oğlunu həbs etdi (1206).
Bir müddət sonra Meyyafarik hakimi Nəcməddin Əyyub Əhlətə yürüş etdi və Əhlətin bəzi qalalarını ələ keçirdikdən sonra Əhləti mühasirəyə almağa başladı. Bunun üzərinə Balaban onu aldatmaq üçün hiyləyə əl atdı, şəhəri müdafiə etmək iqtidarında olmadığını bildirdi və mühasirəni qaldırmaq üçün xoş sözlər dedi. Bu davranış Nəcməddin Əyyubu daha da qızışdırdı. Lakin Balaban təşkil etdiyi basqınla onu darmadağın etdi. Nəcməddin çox az əsgəri ilə Meyyafarikinə qayıtmalı oldu.
Bu iğtişaşlar zamanı gürcülər Qars şəhərinə hücum edərək uzun mühasirədən sonra onu ələ keçirdilər. Qars valisi nə qədər elçi göndərib Əhlətdən kömək istəsə də, bu yardım baş tutmadı. Vəziyyətin onların əleyhinə inkişaf etdiyini və onlara kömək etmək mümkün olmadığını görən vali, nəhayət, onlardan alacağı pul və hədiyyə müqabilində şəhəri təslim etməyə razı oldu. Dövrün hökmdarları Qarsın düşmən əlinə keçməsinin qarşısını ala bilmədilər, çünki onlar bir-biri ilə vuruşmaq, zülm etmək, içki içmək, əylənməklə məşğul idilər. Beləliklə, Qars İslam şəhəri olmaqdan çıxdı, küfr və sirk şəhərciyinə çevrildi.
Əhlətşahlar daxili və xarici müdaxilələrlə tədricən zəifləməyə başlayanda Nəcməddin Əyyub böyük bir ordu ilə Əhlətə hücum etdi. Balaban ona qarşı vuruşsa da, uğur qazana bilməyib Əhlətə sığınıb Ərzurum hakimi Muqisəddin Tuğrulşahdan kömək istədi. Tuğrulşah ordusunun başında köməyimə gəldi və müttəfiqlər Nəcməddin Əyyubu məğlub etdilər. Əyyubilər tərəfindən ələ keçirilən Muş qalasını geri almağa hazırlaşarkən Tuğrulşah Balabana xəyanət edib vətəninə tamah saldığı üçün onu öldürdü. Buradan tez Əhlətə getsə də, camaat bu hərəkəti bəyənmədiyi üçün onu şəhərə buraxmadı. Tuğrulşahın əli boş; lakin o, bu qətlə görə ölkəsinə günahkar kimi qayıdarkən, camaat Nəcməddin Əyyuba xəbər göndərərək onu Əhlətə dəvət etdilər. O, bu dəvəti qəbul etdi və Əhlətə getdi və bir əsrdən çox müddət ərzində bölgədə hökmranlıq edən Əhlətşahlar sülaləsinə son qoydu (1207).
Əyyubilər şəhərdə hökmranlıq etdikdən sonra çoxlu adam öldürdülər. Əyanları Meyyafarikinə sürgün etdilər. Bu, Əhlət üçün çox ağır zərbə oldu.
Əyyubi hökmdarı Məlik əl-Adil Abbasi xəlifəsi ən-Nasir Lidinillaha xəbər göndərərək ondan Əhlət və Meryafarikin üzərində hökmranlığını təsdiq etməyi xahiş etdi. Bu təklifi təsdiq edən xəlifənin peyğəmbərliyini aldıqdan sonra bu iki şəhəri oğlu Nəcməddin Əyyuba verdi (1207). Amma Əhlət camaatı və əsgərlər xarici bir idarəni asan qəbul etmirdilər. Bəzi əsgərlər Van qalasına çəkildi və daha sonra Ərcişi öz hakimiyyəti altına aldı. Bunun üzərinə Nəcməddin Əyyub atasından kömək istədi. O, digər oğlu Məlik Əşrəfi də qardaşına kömək etmək üçün göndərdi. Bu yolla Vanı ələ keçirdilər. Əhlətlilər Malazgirt üzərinə yürüş edərkən Sökmən bayrağını açıb camaatı bu bayraq altında toplayıb Əyyubilərə qarşı ayağa çağırdılar. Məlik Əşrəf yenidən müdaxilə edərək şəhəri mühasirəyə aldı. O, üsyanda iştirak edən bir çox insanı öldürdü.
Bu hadisələr gürcülərin hücumlarına səbəb oldu. Əslində 1208-ci ildə Ərcişi işğal edərək talan etdilər. Nəcməddin Əyyub xalqın üsyana qalxacağından narahat olduğu üçün Əhləti tərk edə bilmədi. Buna görə də gürcülər şəhəri talan edib istədikləri kimi yandırdıqdan sonra şəhəri tərk etdilər.
1210-cu ildə gürcülər yenidən hücuma keçəndə əhlətlilər körpünü dağıdıb, yolu bağladılar. Sərxoş olan İvani, körpünü keçmək istəyərkən atdan yıxılaraq əsir düşdü. İvanidən alınan fidyə ilə Əhlətin divarları təmir olundu və gürcülərlə üç illik barışıq bağlandı.
Bu müddət ərzində Necməddin Əyyub vəfat edəndə qardaşı Məlik əl-Əsrəf Əhlətə nəzarəti ələ keçirdi. Çox keçmədən monqol istilası hər şeyi alt-üst etdi. Onlara qarşı qəhrəmancasına vuruşan Xarəzmşah Sultan Cəlaləddin Azərbaycanda, Əhlətdə, Ərzurumda və Şirvanda gürcülərin təqib və işgəncələrə məruz qaldığını eşidib 1225-ci ildə Tiflisə daxil olur və şəhəri yenidən İslam torpaqlarına daxil edir. Beləliklə, Ani və Qars şəhərləri gürcülərdən təmizləndi. Bu uğurlar ona olan sevgini qat-qat artırdı. Amma Əhlətin mühasirəsi onların bütün yaxşılıqlarını süpürdü. Xarəzmşah 1229-cu ildə Əhləti mühasirəyə almağa başlayanda Anadolu Səlcuqlu sultanı Əlaəddin Keykubat ona xəbər göndərərək alimlər, zahidlər və din xadimləri ilə dolu olan və buna görə də Kubbetül- adı ilə tanınan bu şəhərin mühasirəsindən əl çəkməsini istədi. Lakin Cəlaləddin bu təklifi rədd etdi və bütün qış boyu mühasirəni davam etdirdi. Camaat çox bədbəxt vəziyyətə düşdü.
Şəhərdən çıxan adamlar aclıqdan o qədər solğun idilər ki, ata oğlunu, oğul atasını tanıya bilmirdi. Nəhayət, 1229-cu il aprelin 14-də Əhlətə daxil olan Xarəzmşah əsgərləri üç gün ərzində şəhəri qarət etdilər. Onlar gizlətdikləri qızıl, gümüş və qiymətli əşyaları almaq üçün insanlara işgəncə verirdilər. Cəlaləddin bu hərəkətinin cəzasını 1230-cu ildə Yassıçiməndə məğlub olduqdan sonra qaçarkən Meyyarəfərikin yaxınlığında öldürülərək ödədi.
Yassıçimən savaşından sonra Əlaəddin Keykubad Əhlət, Van, Bitlis, Malazgirt və ətrafını öz torpaqlarına qataraq bölgədə əkinçilik və ticarətin inkişafı üçün çalışdı. Lakin 1243-cü ildə Kosadağ məğlubiyyəti ilə monqollar hər yeri dağıtmağa başladılar. Əhlət sonralar İlxanlıların, Qaraqoyunluların və nəhayət Osmanlıların hakimiyyətinə keçdi və Osmanlılar uzun illər əvvəl məskunlaşdıqları bu şəhərə yenidən hakim oldular.
“Ərtoğrul bəyin əcdadları və mənsub olduğu tayfa Anadolunun ilk açılışında, yəni 11-ci əsrin ikinci yarısında Sultan Tuğrul bəy və Alparslanın ətrafı ilə birlikdə Əhlət bölgəsinə gəlib, Anadolu müharibələri və fəthləri nəticəsində Əhlət bölgəsində, eləcə də Muş, Malazgirtdə məskunlaşdılar. Ələskirt və Sürməri (Sürme-Çukuru) düzənliklərində və dağlarında kazarmalar və yaylaqlar qurdular və sonradan Əhlət əmirlərinə tabe oldular. Sökmənlilər, onların itaəti altında olan gürcülərə, bəzən də qaza qarşı Trabzon hersoqluğuna, imperiyaya qarşı, Ərzurum və Ərzincan əmirləri ilə birlikdə mübarizə apardılar.13-cü əsrin əvvəllərində Əhlətin əlinə keçəndə Əyyubilər və bəlkə də sonralar Cəlaləddin Xarəzmşah Əhlət bölgəsinə hücum edərkən Ərtoğrul bəyin atası, yanındakı tayfa və onun kimi Kayı tayfasından olan Artukoğulları ilə birlikdə Mardin hökmdarlarının sarayına daxil oldular. Bu arada Ərtoğrulun atası nədənsə qışa hazırlaşırdı. O, Ceberə gedərkən Fəratda boğulmuşdu”.
Rəsmi Osmanlı tarixində Van gölü hövzəsinin mərkəzində yerləşən Əhlət, əslində Ərmənşahlar elm, mədəniyyət, sivilizasiya və ticarət baxımından orta əsrlərin ən görkəmli şəhərlərindən biri olmuşdur. Əhlətşahlar şəhəri bərpa etmək üçün çox səy göstərdilər. Məsələn, 1164-cü ildə baş verən yanğın zamanı bir çox evlər və mağazalar xarabalığa çevrilmişdi. II Sökmənin arvadı Sahbanu bu ziyanı ödəmək üçün səfərbər olmuş, çoxlu körpü və yollar salmış, Bitlis darvazasının qarşısında gözəl hanlar tikdirmişdi. Qala və onun divarlarını da təmir etdirdi. Ticarət və əkinçilikdəki inkişaflarla Əhlət divarlardan kənara çıxdı və insanlar fövqəladə şəkildə zənginləşdi. Məlumdur ki, əxlaqi tacirlər xarici ölkələrlə də ticarət edirlər. Əhlətdə dəmir-polad və çilingərlik çox inkişaf etmişdi.
Əhlət elm, mədəniyyət və ruhanilərlə, zahid, mistika və sənətkarları ilə məşhur bir şəhər idi. Buna görə də şəhər Kubbetül-İslam adlandırılırdı. O dövrdə müxtəlif şəhərlərdə tikilmiş bir çox əsərin əhlatlı memarlar tərəfindən edilməsi buranın necə sivilizasiya mərkəzi olduğunu göstərir. Onlar elm, din, sənət və məzhəb əhlini qorumaqla elmin, mədəniyyətin inkişafına xidmət etmişlər.
Əhlətdən olan məşhur sənətkar və alimlərdən bəziləri bunlardır: Hacı əl-Əhləti, Mufaddal əl-Əhləti, Xürrəmşah al-Əhləti (memar), Fəhrəddin əl-Ahlati (astronomiya alimi), Əbu Əli əl-Əhlati (filosof) İbrahim b. Abdullah, Hüseyn əl-Əhləti (kimyaçı), Safiyüddin Ebu’l-Berekat, Ebdüssamed b. Əbdürrəhman, Əli b. Məhəmməd, Şeyx Mümin ed-Darir, Yəhya b. Əhməd, Məhəmməd b. Məlikdad, Məhəmməd b. Əli, Əli b. Ömər (alim).
Sivilizasiya və mədəniyyət mərkəzi olan Əhlətşahların paytaxtı Əhlət, Xarəzmşah Cəlaləddinin mühasirəsi və talanları, monqol istilası və Monqol-Məmlük müharibələri zamanı böyük ölçüdə dağıdılmış, iqtisadi və ticarət həyatı tənəzzülə uğramış, xalq bölgəni tərk etməyə başlamışdı.
Bəzi tarixçilər tacirlər və sənətkarlar birliyinin (fityan) ilk dəfə Əhlətdə yarandığını deyirlər. Bu təşkilatın üzvləri Əhlətın siyasi həyatında mühüm rol oynamış, mühasirə zamanı şəhərin müdafiəsinə kömək etmişlər.
Ardı var