Ötən həftənin sonunda Türk Şurasının Türk Dövlətləri Təşkilatına (TDT) çevrilməsi və onun “Türkiyə Qlobal Baxış 2040” doktrinasının qəbul edilməsi diqqətdən kənarda qala bilməyən əlamətdar hadisədir.
Qərar TDT-na üzv olan 5 ölkənin – Türkiyə, Azərbaycan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstanın liderləri və iki müşahidəçi dövlət – Türkmənistan və Macarıstanın başçılarının iştirakı ilə qəbul edilib. Yeri gəlmişkən, liderlərin görüşləri zamanı TDT-na başqa bir dövlətin, Ukraynanın müşahidəçisi kimi qoşulmaq imkanları müzakirə olunub. Amma hadisələri qabaqlamayaq…
“Türkün Qlobal Baxışı 2040” doktrinası proqram sənədi, bir növ TDT-nın yol xəritəsi oldu, rus dilində tapa bilmədiyimiz üçün ingiliscə mətninə keçid burada verilmişdir.
(https://www.turkkon.org /assets/pdf/haber …)
Bu sənədi təhlil edərkən iki məqam diqqəti cəlb edir.
Birincisi, o, beynəlxalq hüquq baxımından və beynəlxalq birliyin standartları baxımından qüsursuz tərtib edilmişdir, çünki onun əsasında məhz onların prinsipləri dayanır. Yəni pantürkizm ilə dünyanı qorxutmağa çalışanlar və Avrasiyanın xəritəsini yenidən cızmaq niyyətində olduqları halda, Türk dövlətləri liderlərinin proqram mətni bunun tam əksini – “beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinə, o cümlədən suveren bərabərlik, ərazi bütövlüyü və beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərin və dövlətlərin toxunulmazlığını” ehtiva edir.
Mövcud dövlətlərin bir superdövlətə birləşdirilməsi məqsədi ilə hər hansı ləğv edilməsindən, beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri daxilində digər dövlətlərin ərazisinə hər hansı iddiadan söhbət gedə bilməz. Əksinə, sənədin kəsişən ideyası regional və qlobal əməkdaşlığı, mövcud dövlətlər və onların birlikləri ilə qarşılıqlı fəaliyyəti gücləndirməkdən ibarətdir.
İkincisi, sənəd pafosa deyil, konkretliyə əsaslanır. Türk dövlətlərinin mədəniyyətinin, dilinin, adət-ənənələrinin ortaqlığı sadəcə olaraq bir-iki yerdə hərfi mənada açıq-aydın bir şey kimi ifadə edilir və buna haqq qazandırmaq, tərifləmək və s. tələb etmir. Xüsusilə türk dövlətlərini birləşdirmək və onların inkişafına töhfə vermək üçün nəyin nəzərdə tutulduğu vurğulanır. Belə ki, TDT üzvləri nəqliyyat, enerji, texnologiya mübadiləsi, kosmos, infrastruktur, tibb, elm, təhsil, turizm və media sahələrində sıx əməkdaşlıq barədə razılığa gəliblər. Bu sahələrin hər biri üçün konkret qarşılıqlı fəaliyyət sahələri və ümumi məqsədlər müəyyən edilmişdir.
İdeoloji məsələlər
İdeoloji cəhətdən bu sahələrdə inkişafın məqsədləri türk ölkələrinin sakinlərinin insan ləyaqətinin yüksəldilməsi və onların birgə rifahı ilə müəyyən edilir. Eyni zamanda, bu yolda hər bir ayrı-ayrı dövlətin şəraitinə hörmətlə yanaşaraq, demokratiyanın ümumi prinsiplərini həyata keçirməyə çalışacaqları göstərilir. Türkmənistan kimi bir dövlətin xüsusiyyətlərini nəzərə alsaq, sonuncu başa düşüləndir. Amma mən ümid etmək istərdim ki, belə bir spesifiklik nə qədər çox olsa da, bu ölkələrin birliyində tonu onun lokomotivinin yüksək standartları olan – Türkiyə müəyyən edəcək.
Ayrı-ayrılıqda, əlbəttə ki, bu məqalənin başlığına daxil olanlar haqqında yazmağa dəyər. Axı TDT-nın yaradılması rus imperialist və şovinist dairələrində belə bir irəliləyişin onların “rus dünyasının” uğursuzluqları ilə açıq-aşkar ziddiyyət təşkil etməsi ilə bağlı növbəti isterikaya səbəb oldu. Artıq “slavyan birliyi” ideyası, indi üfüqdə belə görünmür. Sonuncu Belarus-Polşa sərhədindəki vəziyyəti aydın şəkildə göstərdi ki, türk ölkələri əməkdaşlıq haqqında razılığa gəldikləri halda, iki ən böyük slavyan ölkəsi – “Rusiya və Belarus İttifaq Dövləti” razılığa gələ bilmirlər və Polşa ilə əslində tam hüquqlu müharibə astanasındadır.
Daha bir müharibə hər an həqiqətən də Putin Rusiyası ilə digər ən böyük slavyan ölkəsi – Ukrayna arasında alovlana bilər. Həm də təkcə slavyan deyil – bu, əslində Rusiya və Belarusun mənsub olduğu eyni qola aiddir, bununla əlaqədar onu “rus dünyasına” cəlb etməyə çalışırlar.
Türkiyə və Azərbaycan bunun tam əksi olaraq türk dövlətlərinin birləşməsi üçün Qarabağ Zəfəri ilə bir motivasiya verdilər. Dünya imperialist gücləri anladılar ki, iki türk dövləti birləşərək regionda qüvvələr balansını dəyişməyi bacarıblarsa, TDT-ı dünya geopolitikasını, nizamını dəyişmək iqtidarında olacaqdır.
Durmaq yox, yola davam.
Vahidov Qurban. Araşdırmaçı – analitik