Ermənistanın indiki durumu 100 il bundan qabaqkı dövrə çox bənzəyir.
O zaman da Ermənistanın Daşnak hakimiyyəti işğalçılıq niyyəti ilə Türkiyənin bir sıra ərazilərini əldə tutmağa və Batum Anlaşması ilə tanınan Ermənistan Respublikasının 9 min kvadrat kilometr ərazisini genişləndirmək istəmişdi. Nəticədə TBMM hökümətinin orduları hərkətə keçib ermənilərin dərsini vermişdi. Eynən 2020-ci ilin payızında olduğu kimi. 1920-ci il noyabrın 6-da Kazım Karabəkir Paşanın komandanlığı ilə Türk ordusu Gümrüyə daxil olarkən erməni əhalisi “Türk Xilaskar Ordusuna alqışlar” şüarı ilə Türk ordusunu qarşılamışdılar. İndi necə? Onlar bizi qarşılamağa hazırdırlarmı?
Qarsın ermənilərdən təmizlənməsindən bir həftə əvvəl, oktyabrın 23-də Ankara TBMM hökuməti Qafqazda “Milli qüvvələr”lə “daşnak quldurları” arasında baş verən qarşıdurmalarla bağlı bəyanat vermişdi: “Ermənistan məskunlaşan türkləri məhv etmək və ya zorla köçürmək niyyətindədir, bütün əhalinin yarısını təşkil edən ölkədə xaos yaşanır .1919-cu ilə qədər İrəvan Müsəlman Liqasının tərtib etdiyi rəsmi statistikaya görə 19-cu əsrin sonlarında təkcə Ermənistanın quberniyalarında 199 türk kəndi yandırılmış və o zaman burada 135 min nəfər əhalisi olmuşdur. Sentyabrın 24-də sərhəd mövqelərimizə hücum edildi.Düşməni darmadağın etdikdən sonra Sarıqamış bölgəsində qoşunlarımız erməniləri təqib etdi.Ermənilərin hücumunda məqsəd Ərzurumu almaq idi.Erməni quldur dəstələrinin qarşı tərəfdə təqibi. sərhədlərimizin müdafiəsi “millətimizin həyati hüququdur”.
1920-ci il noyabrın 6-da Kazım Karabəkir Paşanın komandanlığı ilə Türk ordusu Gümrüyə daxil olarkən erməni əhalisi “Türk Xilaskar Ordusuna alqışlar” şüarı ilə Türk ordusunu qarşılamışdılar. (ermənicə: «Ողջույն թուրք ազատարար բանակին»). Belə bir şüarın gerçək olduğu erməni dilində olan sənədlərdə və bəzi müəlliflərə məxsus kitablarda təsdiqlənir.
1920-ci ilin noyabrın 5-də Türkiyə ordusu şəhərə girməzdən bir gün əvvəl müdafiə naziri Ter-Minasyan kodlu teleqramı ilə baş nazir Ohancanyanı məlumatlandırmışdı.
“Əsgərlərimiz döyüşmək istəmir, sülh istəyir. Danışıqlara başlamağı, barışmağı təklif edirəm. “Müharibəni davam etdirsək, hər şeyi itirəcəyik”.
6 noyabr 1920-ci ildə Türk qoşunları Aleksandropola (Leninakan, Gümrü) daxil oldu və həmin ayın 17-də şəhərdə sovet hakimiyyəti elan edildi. Bakıda yaradılmış Erməni İnqilab Komitəsinin fəal iştirakı ilə Ermənistan Respublikasında dekabrda başa çatan hakimiyyət dəyişikliyi prosesi başladı.
1920-ci il noyabrın 6-da Karabəkir paşa atəşkəs şərtlərini və Aleksandropol qalasını və stansiyasını təslim etməyi təklif etdi.
Noyabrın 10-da və ondan əvvəlki həftələrdə Dronun komandanlığında erməni qüvvələrinin türklərə qarşı döyüşdüyü İğdır istiqamətində yenidən əməliyyatlar başlamışdı.
Noyabrın 11-də Rusiyanın xarici işlər naziri Çiçerin Mustafa Kamala məktub yazaraq Türkiyənin Ermənistana hücumuna son qoyulmasını tələb edib. Lakin həmin gün bir neçə yerdə müharibə yenidən başladı. Türklər Cacurdakı erməni qoşunlarına hücum etdi, ermənilər Hamamlıya (Spitak) çəkildilər. Son hərbi əməliyyat olan Ağın cəbhəsində qızğın döyüşlər gedirdi. Nalbənd stansiyasından Qarakilisəyə qədər erməni-türk neytral zonası elan olundu, türklərlə danışıqlarla eyni vaxtda Ermənistan rəhbərliyi türklərlə barışmaq üçün Moskvaya vasitəçilik üçün müraciət etdi. Xarici işlər naziri Çiçerin B.Mdivanini Ermənistan-Türkiyə danışıqlarında nümayəndə təyin etdi. O, 1919-cu ilin oktyabrından Mustafa Kamal hökuməti dövründə Rusiyanın Ankaradakı səfiri vəzifəsində çalışırdı.
Noyabrın 18-də Ermənistanın xarici işlər naziri Sarqis Araratyan və Kazım Karabəkir Gümrüdə atəşkəs imzaladılar. Atəşkəsin son günü noyabrın 25-i idi və ondan bir gün əvvəl sülh danışıqları başlamalı idi. Noyabrın 23-də Hatisyanın başçılıq etdiyi Ermənistan yeni hökumətinin nümayəndə heyəti türklərlə danışıqlara başlamaq üçün Gümrüyə gəldi. Bu hadisə ilə bağlı dövrün erməni qəzetlərində məqalələr dərc olunub. Onlardan bəzi hissələri təqdim edirik:
“Güzəştə doğru” məqaləsindən “Əcnəbilərin gücünə arxalanaraq hər zaman “Böyük Ermənistan”ı bir anda yaratmağa çalışan bizlər bu sarsıdıcı məğlubiyyətdən sonra əmin olduq ki, böyük ümidlər nə qədər illüziyalı və zərərlidir. Bəs biz əsl siyasətçi olsaydıq. , o zaman özümüzdən çox xarici güclərə əsaslanan millətçiliyimiz siyasi məqsədlərə öncülük edə bilməyəcəyimizi qəbul etsəydik, öz gücümüzün həqiqi çəkisini dəqiq ölçə bilsəydik heç vaxt bunun arxasınca getməzdik. Bu gün “Ermənistan-Türkiyə dostluğunu hələ də qeyri-mümkün edən bütün maneələri qətiyyətlə aradan qaldırmağa” səmimi şəkildə çalışmalıyıq.
“Arac” (İrəli) qəzetinin 23 noyabr 1920-ci il baş məqaləsindən
“Güzəşt problemi, bizim yönümüz ” məqaləsindən Biz türklərlə dil tapmalıyıq. “Erməni xalqı “fiziki həyat” dövlətinin mövcudluğunu saxlamaq və təsdiqləmək istəyirsə, o, rusyönümlü deyil, türk yönümlü olmalıdır. Əgər erməni xalqı son Avropa müharibəsində rusyönümlü olmasaydı, türklərin yanında olsaydılar, yəqin ki, qırğınlardan qaçardılar.Etiraf etməliyik ki, yadellilərə arxalanaraq sülhə nail ola bilmərik.“Güclü qonşumuz türklərlə öz taleyimizi özümüzə inamla müəyyən etməyə çalışmalıyıq”.
“Arac” (İrəli) qəzetinin 24 noyabr 1920-ci il
Mənbə: Moderator.az