XX əsrin əvvəllərində. Böyük Britaniya, o vaxta qədər bölgədə gedən beynəlxalq siyasi proseslərin ətrafında və Ərəbistan yarımadası da daxil olmaqla Orta Şərqdə öz mövqelərini möhkəmləndirmək istiqamətində ciddi irəliləyiş əldə etdi.
Birinci Dünya Müharibəsinin əvvəlində ingilislərin Ərəbistanın müxtəlif yerlərində və əsasən Fars körfəzində daimi hərbi və siyasi rezidensiyalar şəbəkəsi fəaliyyət göstərirdi. Yerli qəbilə zadəganlarının əhval-ruhiyyəsini izləyən Böyük Britaniya nümayəndələri onların fəaliyyətlərinə müəyyən təsir etmək imkanlarına cəhd edirdi.
İngiltərənin Ərəbistanı müstəsna təsir dairəsinə çevirmək istəyi, ilk növbədə Süveyş kanalı və Fars körfəzi zonasından keçən kommunikasiyalara nəzarəti qazanmaq üçün Osmanlı təəbəsi olan ərəb elitasından məharətlə istifadə etdi.
Bu tapşırığın icrası üçün Qahirədə yerləşən İngilis nümayəndələrindən ərəb elitaları üzərində birbaşa və ya dolayı nəzarətin qurulmasını mümkün edən nəzarətin həyata keçirilməsini tələb edirdi. Onların xüsusi diqqətini 1908-ci ildə Osmanlı hökuməti tərəfindən Məkkənin şerif vəzifəsinə təyin edilmiş və ən nüfuzlu ərəb klanlarından olan, söykökü Məhəmməd Peyğəmbər (SAS) qohumluq əlaqəsi olan – Haşimilər klanını təmsil edən Hüseyn ibn-Əli əl-Haşimi fiquru çəkdi. Hüseyn ambisiyaları olan və geniş hədəfləri olan birisi kimi tanınırdı. Osmanlı hökumətinə loyallığını saxlayaraq, oğulları vasitəsi ilə əsasən Suriyada fəaliyyət göstərən ərəb millətçi təşkilatlarla gizli təmaslara girdi. 1913-cü və 1914-cü ilin fevralında Hüseyinin oğlanlarından biri olan Osmanlı parlamentinin keçmiş üzvü Abdallah, İngiltərənin Qahirədəki Baş Konsulu Lord Kitchener ilə iki dəfə görüşdü. Bu gizli təmaslar əsnasında Abdallah, Hicazda bir Türk əleyhinə qiyam olması halında İngilislərin kömək etmək imkanlarını aydınlaşdırmağa çalışdı. 1914-cü ilin sentyabrında Lord Kitchener, Böyük Britaniya ilə Osmanlı İmperiyası arasında hərbi əməliyyatların baş verməsi halında, Məkkə Şerifinin mövqeyini aydınlaşdırmaq üçün Abdallaha gizli bir mesaj göndərdi. 31 oktyabrda Qahirədə alınan cavab məktubunda Abdallah, atası adından İngilis silahlı qüvvələrinə hərtərəfli dəstək verəcəyinə söz verdi.
[Glubb J.B. Britain and Arabs. A Study of Fifty Years, 1908-1958. L., 1967].
1914-cü il oktyabr ayının ortalarında 1909-cu ildən bəri Qahirədəki Şərq İşləri Katibliyinə rəhbərlik edən R. Storrsun nümayəndəsi Məkkəyə gəldi və Haşimilərlə danışıqlara başladı. O vaxta qədər Abdallah, qardaşı Faysal kimi, əsasən Suriyada və Mesopotamiyada fəaliyyət göstərən gizli ərəb millətçi təşkilatlar olan Əl-Fatat və Əl-Əhd ilə sabit əlaqələr qurdu.
Türk əleyhinə qiyama hazırlaşan gizli cəmiyyətlərin liderləri Məkkənin nüfuzlu hökmdarına xüsusi ümidlər bəslədilər və eyni zamanda Böyük Britaniyanın dəstəyini almağa çalışdılar.
1914-cü ilin oktyabrında, Türk Sultanının cihad elan edəcəyi halda Hindistan və Misirdəki müsəlmanların əhval-ruhiyyəsinə təsirindən narahat olan İngiltərə rəhbərliyi, Məkkə Şerifi ilə əlaqələrin gücləndirilməsinə icazə verərək və onun nüfuzundan istifadə edərək islam cihadının mümkün təsirini təsirsiz hala gətirməyə çalışdı. 1914-cü ilin Noyabr ayında Hüseyin İngilislərin Hicaza təcavüzü təhlükəsini motivasiya edərək “cihad” a rəsmi dəstəkdən yayındı
[Marlowe J. Arab Nationalism and British Imperialism. A Study in Power Politics. L., 1961.].
Ərəbistanda nüfuzlu şəxslər – Əbdül-Əziz və Hüseyn əl-Haşimi arasında müəyyən daxili fikir ayrılıqlarının olması və vəziyyətin fərqli anlaşılması səbəbindən, Ərəbistanda fəaliyyət göstərən Britaniya səlahiyyətliləri anti-Türk koalisiyası qurmağa nail olmadı. Bənzər bir vəziyyət İngiltərə-Hindistan hökuməti və İngiltərə Xarici İşlər Nazirliyi arasında koordinasiyanın olmaması, ərəb hökmdarlar arasında daim artan inamsızlıq hissi və qarşılıqlı ambisiyalar ilə izah edildi. Müəyyən bir zamana qədər Böyük Britaniya, Məkkə şərifi və Nəcd əmirinin himayəsi altında birləşmiş anti-türk koalisiyasını şəxsi münasibətlərin aydınlaşdırılmasına qədər təxirə salmağa məcbur oldu.
Ancaq 2 noyabr 1916-cı ildən sonra Hüseyn özünü “bütün ərəblərin şahı” elan etdi və Ər-Riyad iki ərəb hökmdarının mülkləri arasında sərhədlərin müəyyən edilməsini tələb etdi [1; səh.276]..
Artıq müharibənin son mərhələsində sərhəd bölgələrində Necd və Hicaz arasında silahlı toqquşmalar başladı.
Münaqişənin daha da genişlənməsi genişmiqyaslı müharibə xarakter aldı. Hüseyn məğlub oldu, başa çatan hərbi əməliyyatlar Hicazın ilhaqı və Əbdül-Əzizin mülklərinə qatılması ilə nəticələndi. İngilis diplomatiyası son ana qədər Ərəbistanı öz prioritet sferasında saxlanmasına nail olmaq üçün tərəflərin qarşılıqlı ziddiyyətlərindən məharətlə istifadə etdi.
Vahidov Qurban. Araşdırmaçı – analitik