Azərbaycan tərəfinin xahişi ilə 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli Saziş imzalanarkən 9-cu bəndə aşağıdakı şərtlər daxil edilib: “Ermənistan Respublikası vətəndaşların, nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin hər iki istiqamətdə maneəsiz hərəkətini təşkil etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının qərb rayonları ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqələrinin təhlükəsizliyinə təminat verir. Nəqliyyat rabitəsinə nəzarəti Rusiya FSB-nin Sərhəd Xidmətinin orqanları həyata keçirir”.
“Ermənistan təhlükəsizliyə zəmanət verir” o deməkdir ki, Ermənistan ərazisindən bu nəqliyyat kommunikasiyasının təhlükəsizliyinə heç bir müdaxilə olmayacaq. Buna nəzarəti Rusiya FTX-nin Sərhəd Xidmətinin orqanları həyata keçirəcək. Aydın və dəqiq. Ermənistan tərəfindən nə gömrük, nə də sərhəd nəzarəti nəzərdə tutulmur. “Zəngəzur” dəhlizi də məhz budur. Və o, Laçın dəhlizinin maketindən köçürülüb. Yalnız “müvəqqəti” bəndi yoxdur!. Ermənistan tərəfi Laçın dəhlizini kifayət qədər normal qarşılayır, lakin Zəngəzuru qəti şəkildə rədd edir.
Dəhliz məsələsinin həlli regionda sülhün bərqərar olması üçün əsas komponentdir. Bu problemin həll olunmaması ölkələr arasında qızğın qarşıdurmaya səbəb olarsa çoxlu sayda tarixi misallar çəkmək olar. Bundan əlavə, müvafiq Müqavilədə əgər bunlar nəzərdə tutulmuşdursa. Danışıqlar aparan tərəflərin arxasında dayananların istədikləri də vacibdir, onlar nə istəyir müharibə, yoxsa sülh?!
Azərbaycan tərəfinə Naxçıvanla “dəhliz” əlaqəsi üçün, üç variant təklif oluna bilər:
1.Yeraltı tunel.
2.Ərazidən kənar hündürlükdə yerüstü keçid.
3.Ermənistan və İran arasında ərazidənkənar yeraltı nəqliyyat kommunikasiyalı əlaqə.
Azərbaycanın təhlükəsizliyin və maliyyə məqsədəuyğunluğunun təmin edilməsi şərtlərinə əsaslanaraq variantlardan birini seçmək hüququ var.
İlk növbədə Paşinyanı devirmək istəyən qüvvələr, dəhlizin erməni xalqının maraqlarına xəyanət kimi olmasını erməni xalqının şüuruna yeridir, bunlarda Ermənistan rəhbərliyini çıxılmaz vəziyyətə, dalana salır.
İndiki Ermənistan ərazisində müxtəlif vaxtlarda öz əzəli tarixi torpaqlarından didərgin salınmış 5 milyon azərbaycanlı nəinki öz ocaqlarına qayıtmağa, həm də tarixi ədaləti bərpa etməyə – Zəngəzur bölgəsini Azərbaycana qaytarılmasına getdikcə daha çox köklənir.
Yada salaq ki, 1919-cu ilin yanvarında Antantanın Ali Şurası (Paris Konfransı) 114 min kvadratkilometr ərazisi olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini de-fakto tanıdı.
SSRİ-nin dağılmasından sonra Azərbaycan Respublikası 1992-ci ilin martında BMT-yə daxil olanda onun ərazisi artıq 86,6 min kvadratkilometr idi. Geniş ərazilər şəklindəki fərq, o cümlədən Zəngəzur Ermənistana (Syunik, Qafqaz Albaniyasının tərkibinə daxil olan Azərbaycanın tarixi hissəsi) verildi.
1920-ci ilin dekabrında Kremlin himayəsi altında erməni dövləti yaradıldıqdan sonra bolşevik qəzetlərində belə bir xəbər yayıldı: “Azərbaycan xoş niyyət nümayiş etdirərək Zəngəzur bölgəsini Ermənistan Respublikasına verdi”! Azərbaycan xalqının rəyini soruşmadan, Moskva bolşevik hakimiyyətinin təzyiqi ilə bütün tarixi Azərbaycan bölgəsi (Zəngəzur) Ermənistanın ərazisinə verildi. 1920-ci ildə gələcək Hitlerin əlaltısı Njdenin faşist qoşunlarının bu bölgəyə gətirdiyi iztirabları və sonradan yerdə qalan azərbaycanlıların öz tarixi torpaqlarından vəhşicəsinə qovulmasını bir yana qoyaq. İndi də Njdenin varisləri Azərbaycanın qərb rayonlarını Naxçıvanla birləşdirmək üçün dəhliz ayrılması üçün bazarlıq edirlər. Azərbaycan xalqının səbrini, nəcibliyini sınamaq nəyə lazımdır.
Bu dəhliz Azərbaycanın Ermənistan tərəfdən tələb edə biləcəyi minimumdur.
Bu gün vəziyyət müharibədən əvvəlki vəziyyətdən fərqlənmir. Ermənistan yeni status-kvodan razıdır, növbəti dəfə yenə otuz il olduğu kimi status-kvonu saxlamaq və bu prosesə getdikcə daha çox ölkələr cəlb etmək istəyir. Eyni zamanda, İrəvan yaxşı başa düşür ki, prosesə nə qədər çox oyunçu cəlb edilsə, problemin həlli ehtimalı bir o qədər az olacaq. Erməni əhalisinin acınacaqlı yaşamağa məhkum olduğu Qarabağın sökülən hissəsi, eləcə də bağlanmamış nəqliyyat əlaqələri – bu gün Ermənistanın sahib olduğu şey budur. Paşinyanın hakimiyyətə bunun üçün gətirildiyini düşünmürəm.
Digər tərəfdən, Ermənistanı devirən Azərbaycan, təbii ki, Ermənistanın işğalçı işğalçılıq siyasəti ilə ona vurduğu böyük zərərin əvəzini qismən də olsa ödəməyə borcludur.
Deməli, Paşinyan Zəngəzur dəhlizinə getməli olacaq. Alternativ yoxdur!
Kamran Rüstəmov – Pedaqoq və ictimai xadim, texnika elmləri doktoru, professor, əməkdar elm xadimi. İrəvan Türk Cumhuriyyəti MIllət Şurası və Strateji Araştırmalar Komisiyasının üzvü