E.ə Vl əsrə aid, Cənubi Azərbaycanın Kirmanşah şəhəri yaxınlığında yerləşən, 1360 sətirlik kitabənın 650 sətri elam, 515 sətri qədim fars, 141 sətri isə babil dilində yazılmış Bisütun kitabəsində ilk dəfə Armeniya adına “rast gəlinir”.
105 metr hündürlükdə inşa edilmiş , çox keyfiyyətli barelyeflərdə I Dara və məğlub etdiyi hərbiçilərin daş üzərində təsviri əks olunub.
“Müəllifi” ilə tanış olaq.
Genri Kressik Roulenson.
Britaniya Parlamentinin üzvü, Bağdad şəhərində konsul,Qacarlar İmperiyası ordusunda məsləhətçi zabit.
Təsadüfən min illərdir ticarət yolunun üstündə yerləşən, heç kimin görmədiyi, heç bir yazılarda rast gəlinməyən Bisütun kitabəsini 105 metr hündürlükdə “aşkar edir”.
11 il “qarda, boranda, soyuq havada, əqrəblər ilə mübarizə şəraitində ..bu yazılar üzərində işləyir, qeyd dəftərlərinə qeydlər edir, şəkillərini çəkir “.
Amma bu illər ərzində onu heç kim görmür, heç bir qeydlərə adı düşmür.
Nəhayət 1848 ci ildə kitabədəki yazıları, şəkilləri oxumağa nail olur, hətta ingilis dilinə tərcümə edilmiş formada
Kral Asiya Arxeoloji Təşkilatına təqdim edir.
Bu işlərdə Genri Roulensona “təsadüfən” eyni zamanda, həmin ərazilərdə fransız arxeoloqu Pol Emil Bata adlı birisinin apardığı tədqiqatlar “kömək edir”.
Belə ki, onun tapdığı gil lövhələr üzərində əşyaların şəkilləri, babil dilində tərcümələri göstərilmişdir ki, bu da Roulensonun işlərini asanlaşdırır.
Ümumiyyətlə bu yazıları “görmək ” daha iki nəfərə nəsib olur.
- e.ə. V əsr yunan alimi Ktessi Kninski (?) bu yazılar haqqında əsərlərində məlumat verib.
2. lX əsr Konstantinopol patriaxtı olmuş Foti Ktessinin yazıları haqqında məlumat verib.
Amma nə Ktessinin əsərləri , nə də Fotinin yazıları haqqında nə heç bir məlumat, nədə onları görən olmayıb.
Bu məlumatları təsdiqləmək üçün Kral Asiya Arxeoloji Təşkilatı bu məlumatları məktubla 4 mütəxəssisə göndərir və nəticə birmənalı olaraq “təsdiqlənir”.
Bununla da şərq tarixini saxtalaşdıran anqlo -sakslar tarixə ilk “Armeniya” ləkəsi salmaqla bəşəriyyəti “inandırnağa” nail olur.
Tarixçi alim Şahlar Hacıyev