Uzun əsrlər boyu alban xaçdaşının obrazları ilk iki, daha sonra isə üç dinin təsiri altında formalaşmışdır ki, onların kult simvolları stel obrazlarında ahəngdar şəkildə bir-birinə qarışmışdır.
Azərbaycan. Qafqaz Albaniyasının xaçdaşı. Qafqaz Albaniyasının əsas kafedrallarından birinin – Qandzasar monastırının banisi, Qafqaz Albaniyasının hökmdarı Həsən Cəlalın məzar daşı.
Ən sabit yerlər memorial tikililərdir. Onlar həyatı sarsıdan, lakin ölümə təsir etməyən möhtəşəm toqquşmalar prosesində öz strukturlarını saxlayırlar.
Tədqiq olunan ərazi təcavüzkarlar tərəfindən ələ keçirilə bilər, insanlar əsarət altına alına bilər, başqa dinə çevrilə bilər, evlərin və məbədlərin formaları dəyişir, lakin dəfn mərasimləri və tikililəri dəyişməz qalacaq – xristianlıqdan əvvəlki stellər, xristian xaçdaşları, müsəlman başdaşları və s.
Ölüm hər zaman insanı hörmət və qorxu hissi ilə ruhlandırmışdır, ölülərin ruhu dəhşətli bir qüvvədir və az adam onunla münaqişəyə girmək istəyirdi. Bu, əsasən qədim insanların davranışlarını müəyyənləşdirdi. Müvafiq olaraq, qədim zamanlarda bir ölkəni fəth etdikdə, bu ərazidə işğalçılar yerli tanrılara sitayiş edirdilər. Bu isə tamamilə başa düşüləndir: tanrılar xalqla bağlı deyil, ərazi ilə bağlı hesab olunurdu (2, s. 3).
Buna görə də, hətta dini təqib dövrlərində dəfn adətlərini, dəfn formalarını və ya memorial strukturları dəyişdirmək cəhdlərinə nadir hallarda rast gəlinirdi. Fikrimizi izah edərək, məsələn, Qafqaz Albaniyasının memorial stellarında dünyanın üç səviyyəli modeli aydın şəkildə əks etdirildiyini qeyd edirik: səma səviyyəsi müqəddəs personajların məskəni kimi cənnət sferası, orta səviyyə isə yer kürəsidir. kürə, insan dünyası və aşağı dünya yeraltı sfera, yəni keçid səviyyəsidir.xaçdaşa və ya başdaşa üstəgəl qəbrin özü. Bu səviyyələr, öz növbəsində, müxtəlif yollarla seqmentlərə bölünə bilər, simvollar dəyişə bilər və ya onların simvolik əvəzediciləri və hipostazları meydana çıxa bilər. Səviyyələrarası əlaqə yaradan obyektlər dəyişə bilər, lakin bu, sadəcə olaraq, eyni süjetin müxtəlif kult-bədii dillərdə təqdimatı olacaq. Bu memorial tikililərdən əcnəbilərin dəfni üçün istifadə oluna bilər, sonra müəyyən səviyyələrdə qeyri-adi personajlar, Buddist simvolları, pigtailli maili atlılar, hətta monqoloid tipli Məsihin təsviri də peyda olur (3, s. 162, 163). Bu personajlar xaçdaşda ələ keçirilən dünyanın quruluşunu dəyişmir, bu dünyaya ancaq özləri daxil olurlar.
Müvafiq olaraq, bizə elə gəlir ki, dinlərin dəfələrlə dəyişməsi şəraitində, ölkədə yaşayan insanların çoxkonfessiyalı olması, tez-tez baş verən işğallar, mədəni təsirlər şəraitində struktur cəhətdən dəyişməz qalan memorial tikililər və s. ən böyük informasiya məzmununa malik olacaqdır.Bu vəziyyət qədim Azərbaycan ərazisində (Xəzərlər, Qafqaz Albaniyası, Midiya-Atropatena) müşahidə edilmişdir. Bu, Qafqaz Albaniyasının müxtəlif kod və dillərdə müxtəlif süjet terminlərində dünya maketini çəkən, müxtəlif kult simvolizm sistemlərindən istifadə edən bütün növ stelalarında mühüm iz buraxmışdır. Bu baxımdan onlar çox uzun müddət sabit dini şəraitdə yaradılmış Ermənistan xaçkarlarından xeyli fərqlənirdilər. Bu, xristian inancının əsas simvolu olan xaç təsvirinin dominant yer tutduğu süjetin kanonizasiyasına gətirib çıxardı. Məhz xaç dünyanın mifoloji və dini modelləşdirilməsinin daha arxaik motivlərini yerindən oynatdı. Buna görə də erməni xaçkarları qədim kosmoqoniyanın yenidən qurulması üçün az məlumatlıdır. (1) Buna görə də erməni xaçkarları alban xaçdaşından, müsəlman başdaşından fərqlənir.
Erməni xaçkarları.
Bununla bağlı biz dəfələrlə yazmışıq ki, ritual dəfn mərasimləri müəyyən ərazilərdə yaşamış insanları etibarlı şəkildə mühakimə etmək üçün kifayət qədər informativdir.
Cənubi Qafqaz ərazisində 19-cu əsrə qədər erməni xaçkarlarının olması ilə səciyyələnən erməni dininin xay etnosunun nümayəndələrinin kütləvi məzarları olan qəbiristanlıqlar, qəbiristanlıqlar yox idi.
Buna görə də natəmiz arxeoloqlar və tarixçilər qeyri-erməni dini tikililəri özlərininki kimi keçirərək mənimsəməyə çalışırdılar. Üstəlik, bu ərazidə yaşamış qədim türk tayfalarına dəlalət edən bir çox tarixi əsərlər çox vaxt amansızlıqla məhv edilirdi.
Erməni nömrəli yük maşını. Erməni xüsusi xidmət orqanlarının göstərişinə əsasən Nekropolun sovet əsgərləri tərəfindən dağıdılmasının təkzibolunmaz tarixi faktı.
Bu gün erməni tarixşünaslığını və arxeologiyasını gözdən salan, süni şəkildə yaşlı xaçkarların kütləvi istehsalı kimi hərəkətlər artıq təəccüb doğurmur.
Bu günlərdə Azərbaycanın erməni işğalından azad edilmiş Kəlbəcər rayonunda ermənilərin sözün əsl mənasında özlərinə tarix “saxtaladıqları” emalatxana aşkar edilib. Həmin emalatxanada aparılan araşdırmalar zamanı məlum olub ki, erməni əsilli ustalar daşların üzərinə hərf, təsvir və xaç vurublar. Sonra erməni sənətkar-saxtakarları bu blankları müəyyən müddət sirkədə saxladılar. Sirkə oksidləşmə prosesinə töhfə verdi, bu da öz növbəsində bütün bu xaçların və təsvirlərin bir neçə yüz il əvvəl hazırlanmış qədimlərə bənzəməsinə səbəb oldu.
Sonra erməni “ustalar” bütün bu daşları torpağa basdırdılar, ondan sonra arxeoloqları çağırdılar, hər şey hazırdır, gəlin. Arxeoloqlar gəldi, “qazıntılar” zamanı “aşkar etdilər”, qazdılar və bütün bu “tapıntıları” qədim erməni qalıqları kimi ictimaiyyətə təqdim etdilər və bununla da dünya ictimaiyyətini çaşdırdılar.
(https://vzglyad.az/news/181970)
Bu, erməni tarixşünaslığında və arxeologiyasında ilk və təsadüfi fakt deyil.
“Sovet dövründə İrəvanda iştirak etdiyim elmi konfransların birində SSRİ Elmlər Akademiyasının akademiki, sovet tarix elminin bir nömrəli siması, dünya miqyasında şöhrət qazanmış İsaak İzraileviç Mints çıxış edirdi.
Bizi sizə İrəvanın qədim hissəsini, öz dövründə dünya şöhrətli arxeoloq və tarixçi-şərqşünas alim, akademik B.B.Piotrovskinin qazıntılar apardığı “Qırmızı təpə”ni – Karmir-bloora göstərdilər. Qazıntı sahəsini araşdıran akademik Mints soruşdu: “Bəs buradakı bu binalar və fiqurlar nədir – onları kim quraşdırıb?”
Mints sual verdi: “Bunlar orijinaldır?” Ermənilər ona belə cavab verdilər: “Xeyr, biz özümüz burada qədim Aşşur və Babildə olanlar kimi yerləşmişik”. Mints susdu, lakin konfransdan sonra keçirilən ziyafət zamanı dedi ki, Karmir-bloorun qədimliyinə dair faktların olmaması təxəyyül üçün geniş meydan açır, ermənilər bundan çox incidilər.
Akademik Mints Babil öküzlərinin və Assur heykəllərinin nüsxələrinin təqdim edildiyi Karmir Blurunu araşdırdıqdan sonra dedi ki, onda belə təəssürat yaranıb ki, erməni elminin İrəvanın qədimliyinə dair real sübutu yoxdur”
https://1news.az/politics/karabakh/ 20110602025532119.html
Akademik B.Piotrovski də öz vaxtında bu haqda yazmışdı. Ermənistan SSR EA Tarix İnstitutunun “İzvestiya”sı (1971, No 3), həmçinin
https://zen.yandex.ru/media/id/5f47313694c86652b080ee19/bb-piotrovskii-k- voprosu-armianskoi-istoricheskoi-nauki-5f47382b48c53642e969b5
Tarixi saxtalaşdırmaq, dünya ictimaiyyətini çaşdırmaq cəhdləri aşkar edilir və ictimaiyyətə məlum olur.
1968-ci ildə Ermənistanın İrəvanın 2750 illik yubileyini keçirməyə cəhd etdiyi biabırçı ifşa hamının yadındadır.
Fəvvarələr “Erebuni Yerevan 2750”
Erməni arxeoloqlarının məqsədyönlü səyləri nəticəsində Arin-berd təpəsinin zirvəsində aparılan qazıntılar zamanı “erməni” şahı Argiştidən gələcək nəsillərə mesaj yazılmış şüşə butulka “təsadüfən” aşkar edilib, burada tarix (!!! ) İrəvan şəhərinin “qədim erməni”nin təməlinə ilk daşın təntənəli şəkildə qoyulması.
Argiştinin öz nəslinə mesajı, əlbəttə ki, qədim erməni əlifbasından istifadə etməklə erməni dilində tərtib edilmişdir (heç bir şey yoxdur ki, ilk erməni əlifbası yuxarıda qeyd olunan mətn tərtib edildikdən təxminən 1200 il sonra Mesrop Maştots tərəfindən “icad edilmişdir”). Bu gözə dəyməyən detal şən erməni ziyalılarının bayram əhval-ruhiyyəsini qaraltmağa cəsarət etmədi. Bütün Ermənistan onları bürüyən qürurdan boğulurdu: nəhayət, ermənilərin “aborigenliyini” sübut edən danılmaz, təkzibedilməz tarixi faktlar ortaya çıxdı. İrəvanın küçə və meydanlarında bu tarixi tarixə həsr olunmuş bayram şənlikləri keçirilib, abidələr, bağlar salınıb. İttifaq respublikalarından və xaricdən çoxsaylı qonaqlar dəvət olunmuşdu…
Bu arada bir qrup moskvalı alim yenicə “tapılmış” erməni “artefaktını” tədqiq etmək qərarına gəldilər. Onlar sübut etdilər ki, bir vaxtlar kral Argiştinin həyəcandan titrəyən əlləri ilə nəslinə məktub yazdırdığı “nadir” qab Rusiyada imperatriça II Yekaterina dövründə hazırlanmış seriyalı şərab şüşəsidir. şüşə qabın altındakı markalı möhürlə təsdiqlənir. Laboratoriya müayinələri də lazımsız idi.
https://zen.yandex.ru/media/id/5f47313694c86652b080ee19/k-istorii-armenii-ili-ne-sostoiavshiisia-2750letnii-iubilei-5f4a15ccb567d95cd1cc8870
Bu fakt, bir erməni saytının yazdığı kimi, Dünyəvi Xəcalətdir. Amma bu xəcalət erməni tarixi saxtakarları üçün deyil.
Oxucuların nəzərinə çatdıraq ki, xaç sözünün erməni dilinə heç bir aidiyyəti yoxdur.
https://zen.yandex.ru/media/id/5f47313694c86652b080ee19/hach-vang-katalikos-proishojdenie-6017c765123cc8767c5cb554
Başqa xalqların memarlıq, ritual, ədəbi, elmi və digər abidələrini götürərək, “böyük” keçmişinizi qura bildiyiniz halda, niyə gələcəyə can atırsınız!
- D.A.Axundov. Qədim və erkən orta əsrlər Azərbaycan memarlığı. AzQız, Bakı, 1986
- D.A. Axundov, M.D.Axundov. Qafqaz Albaniyasının məbəd və stellərində çəkilmiş dünyanın simvolları və şəkli. Tbilisi, 1983.
- A. Azaryan. Erməni xaçkarları. Lissabon, 1973.
https://zen.yandex.ru/media/id/5f47313694c86652b080ee19/govoriascie-kamni-ili-hachkary-kotoryh-do-19-veka-ne-bylo-na-iujnom-kavkaze-617ea8648374b760c920e0c5
Kamran Rüstəmov – Pedaqoq və ictimai xadim, texnika elmləri doktoru, professor, əməkdar elm xadimi, İrəvan Türk Cumhuriyyəti Millət Şurasının üzvü
Tərcümə etdi: Rəsul Rəsulov İrəvan Türk Cumhuriyyəti Millət Şurasının üzvü