Müəllim, yazıçı, naşir və ziyalı 107 il əvvəl dünyasını dəyişdi
Sentyabrın 24-də Türk dünyasının görkəmli maarifçisi İsmayıl bəy Qasprinskinin (Qaspralı) vəfatının 107-ci ildönümü tamam olur.
Qasprinski həyatı boyu türk birliyinin vahidliyini müdafiə etmiş, tarixdə dərin iz buraxaraq, jurnalistikanın və təhsilin inkişafına töhfə vermişdir.
İsmayıl bəy 20 mart 1851-ci ildə Baxçasaray yaxınlığındakı Avçıköy kəndində anadan olmuşdur. Atası Krımın Qaspra kəndindən idi – bu kəndin adını İsmayıl bəy təxəllüs kimi götürmüşdür.
İbtidai təhsilini yerli bir müsəlman məktəbində almış və daha sonra Akmescit oğlanlar üçün Krım gimnaziyasında təhsilini davam etdirmişdir.
Gimnaziyadan sonra İsmayıl bəy Voronej Kadet Korpusunda kursant olmuş, sonra Moskva Hərbi Məktəbinə daxil olmuşdur.
Krit adasında Osmanlı dövlətinə qarşı Yunan üsyanı başladığı zaman, Qasprinski, Litvalı tatar Mustafa Mirzə Davidoviçlə birlikdə Osmanlı ordusunun tərəfində döyüşlərdə iştirak etmək üçün Türkiyəyə getməyə qərar verirlər.
Ancaq cəhd uğursuz oldu. Qasprinski Odessada saxlanıldı və bu, hərbi karyerasına son qoydu.
17 yaşında (1868-ci ildə) Qasprinski Baxçasaraya qayıdaraq rus dilini öyrətməyə başlayır.
1872-ci ildə Qasprinski Krım, İstanbul, Vyana, Münhen və Ştutqartdan keçərək Parisə gedir və burada böyük rus yazıçısı İvan Sergeeviç Turgenevin köməkçisi olaraq çalışır.
1880-ci ildə İstanbula gələn İsmayıl bəy burada Şəmsəddin Sami, Əhməd Mithat və Mehmet Emin ilə görüşür.
Namiq Kamal, Şinasi və Ziya Paşanın başçılıq etdiyi gənc Osmanlı hərəkatından təsirlənən müəllif bir il sonra doğma şəhəri Krıma qayıdır.
Qasprinskinin Osmanlı ziyalı dairələri ilə əlaqələri güclənir və İstanbulun müxtəlif jurnalları üçün məqalələr yazmağa başlayır. Ziyalılar arasında hörmət və üzzət sahibi idi.
İsmayıl bəy 1878-1884-cü illərdə Baxçasarayın meri olur. Eyni zamanda Gasprinsky türk dünyasının səsini təbliğ etmək üçün nəşriyyatla məşğul olmağa başlayır.
Qasprinski Rusiyadakı müsəlmanlar haqqında bir çox məqalə yazır, türk və müsəlman cəmiyyətlərinin formalaşmasında islahatlara nail olmaq üçün əlindən gələni edi.
Qasprinski türk dünyasının məktəblərdə tədris ediləcək öz ortaq dilinin olmasını istəyirdi.
Bundan əlavə, İsmayıl bəy türk dünyasında baş verən hadisələri məlumatlandırmaq üçün milli mətbuatın yaradılmasını müdafiə edirdi.
22 aprel 1883-cü ildə İsmayıl bəy türkcə “Terjuman” (“Tərcüməçi”) qəzetini nəşr etməyə başlayır. Məqalələrdə tatar və digər türk dillərindəki ifadələrdən istifadə edilir. Əvvəlcə qəzet həftəlik, 1903-cü ildən, həftədə iki dəfə, 1912-ci ildən isə gündəlikə nəşrə çevrilir.
“Terjuman”, Krımda ilk türkdilli qəzet və Rusiyanın Müsəlman icmasında üçüncü qəzet olmuşdur. Digər çap nəşrlərindən fərqli olaraq, “Terjuman” uzun müddət Çar Rusiyasında türk və müsəlman cəmiyyətlərinin yeganə qəzeti olaraq qaldı.
Qəzet türk dünyasında çox məşhur idi. Qəzet məhdud tirajına baxmayaraq Osmanlı dövlətində, İranda, Balkanlarda və Qafqazda oxunurdu.
Qasprinski bütün türk xalqlarını birliyə və həmrəyliyə çağırırdı.
Türküstanı, Misiri və Hindistanı gəzərək oradakı müsəlmanların toparlanmasında iştirak edir. Rus türklərinin təhsili və birləşməsi uğrunda mübarizə aparmışdır.
Qasprinskinin dünyəvi nəşrlərindən ən əhəmiyyətlisi “Elmlər Ensiklopediyası” idi. Sonra Rusiya coğrafiyasına dair bir nəşr (“Rusiya cogarafiyası”), ardınca “Cuhannuma” (“Dünya xəritələri”), “Meişet muharebesi” (“Resurslar uğrunda savaş”), “Braziliyanın Braziliya əhalisi”), “İstilay-i-Türkistan”(“Türküstanın genişlənməsi”), “Kesb ve ticaret muharebesi” (“Ticarət savaşı”), “Muxtasar tabakatul-arz” (“Qısa geologiya kursu”), “Kurre-i-arzyn suret ve teşkili” (“Yerin Oluşumu”), “Usul-i-edep. Şark ve garb nezaket kaideleri” (“Şərq və Qərb ədəb qaydaları”), “Bedeni-insan” (“İnsan Anatomiyası”), ”Meşhur Paytahtlar” (“Böyük Paytaxtlar”), “Yunan Xukeması” (“Qədim Yunan Alimləri”) və digərləri son dərəcə faydalı idi.
Qasprinski, pedaqoji fikirlərini kitablar silsiləsində təsvir edirdi. Onlardan bir çoxları yenidən nəşr olundu. Onun “Xoca-i-subyan” (“Uşaqların müəllimi”), “Rehberi-i-müellimin” (“Müəllim üçün bələdçi”), “Məktəb və metod-i-cedid” (“Mekteb ve usul-i cedid”) nəşirləri Krım Tatar pedaqogikasına aid klassik əsərlər səviyyəsinə qaldırıldı.
Təhsil və çap sahəsində bir çox araşdırmalar aparan İsmayıl bəy Qasprinski 24 sentyabr 1914-cü ildə Baxçasarayda vəfat etdi və orada dəfn olundu. Zındırlı mədrəsəsindəki qəbiristanlığın ərazisində torpağa tapşırıldı. 1921-ci ildə Osman Akçokraklının təşəbbüsü və Baxçasarayda bilavasitə iştirakı ilə “Terjuman” qəzetinin nəşr olunduğu binada Qasprinski’nin ev muzeyi (indiki Gasprinsky Memorial Muzeyi) açıldı.
İsmayıl Qasprinskinin abidəsi 6 iyul 1998 -ci ildə Krımda ucaldılmışdır.
Vahidov Qurban. Araşdırmaçı – analitik